علوم تجربي پنجم ابتدايي کامل

بخش اول – ساختمان مواد

1- مانند دانشمندان فكر كنيد :
در سال هاي پيش آموختيد كه “مشاهده كنيد”. يعني مشاهده كردن يك راه يادگيري است. مشاهده يعني استفاده از اندام هاي مختلف بدن .

2- بپرسيد :
تحقيقات علمي معمولاً با چيزهايي شروع مي شوند كه درباره آنها اطمينان كافي نداريد. در اين مواقع پرسش هايي به ذهن شما مي رسد كه واقعاً مايليد به آنها جواب دهيد.

3- فرضيه بسازيد :
وقتي شما با استفاده از مشاهده به پرسش خود يك پاسخ احتمالي مي دهيد فرضيه سازي مي كنيد. اما فرضيه بايد قابل آزمايش كردن باشد. در غير اينصورت لازم است آن را عوض كنيد.

4- آزمايش كنيد :
معمولاً در آزمايش هاي مقايسه اي همه چيز را مشابه انتخاب مي كنند و فقط يك چيز را تغير مي دهند. در اين آزمايش هم فقط دماي آب در سه ليوان تفاوت داشت. (آزمايش تهيه آب ليمو).

5- يادداشت برداريد :
وقتي آزمايش را انجام مي دهيد مشاهده مي كنيد و اطلاعاتي به دست مي آوريد كه بايد آنها را يادداشت كنيد. تهيه نمودار و جدول، راهي براي رسيدن به نتيجه است براي كسب اطمينان از درستي نتيجه، لازم است آزمايش چند بار تكرار شود.

6- نتيجه بگيريد :
بعد از مطالعه اطلاعات به دست آمده، بايد از آنچه آموخته ايد نتيجه گيري كنيد. نتيجه بايد درباره فرضيه شما باشد. فرضيه ايي كه از راه هاي مختلفي درست در آيد، نظريه ناميده مي شود.

ساختمان مواد:
ماده چيست؟

تمام چيزهاي غير زنده اي كه در اطراف ما هستند، ماده نام دارند. بعضي از مواد مانند چوب و سنگ شكل ثابتي دارند. موادي كه در دماي معمولي شكل آنها تغيير نكند، جامد هستند. موادي كه به شكل ظرف خودشان در آيند مايع هستند و موادي كه در فضا پخش مي شوند و با چشم ديده نمي شوند گاز هستند.

مواد از چه ساخته شده اند؟
اگر به دانه هاي شكر نگاه كنيد مي بينيد از دانه هاي بسيار ريزي درست شده است كه اين ذره هاي بسيار كوچك با چشم معمولي قابل مشاهده نيستند. پس با ميكروسكوپ هاي بسيار قوي آن را هزاران برابر درشت مي كنند تابتوان آنها را ديد. به هر كدام از اين ذره ها يك مولكول شكر گفته مي شود. مولكول هر ماده با ماده ديگر متفاوت است و به همين دليل، مواد خاصيت هاي متفاوتي دارند. رنگ، بو و مزه از خاصيت هاي هر ماده هستند.

آيا مولكول ها حركت دارند؟
اگر در يك شيشه عطر را باز كنند و در جايي قرار دهيد، بوي آن در هواپخش شده و به مشام مي رسد. پس نتيجه مي گيريم كه مولكول هاي عطر پيوسته در حركتند و بوي عطر در هوا پراكنده مي شود. در تمام مواد مولكول پيوسته در حال جنبش هستند. بويي كه از شيشه عطر برمي خيزد همان مولكول هاي ماده است كه از ماده جدا مي شوند و به بيني ما وارد مي شوند.

حال اگر در يك ظرف روغن چند قطره آب بريزند و آنها را با وسيله اي به هم نزديك كنيد به هم مي پيوندند؛ يعني مولكول هاي هر ماده همديگر را مي يابند. ربايش مولكول ها در همه اجسام يكسان نيست. در بعضي مواد ربايش با شدت بسياري صورت مي گيرد مانند چوب كه نمي توانيم آن را با تست جدا كنيم.

وضع مولكول ها در مواد جامد، مايع و گاز چگونه است؟
در مواد جامد مولكول ها به هم نزديك اند و با نيروي زياد يكديگر را مي ربايند. مولكول ها در مواد جامد فقط در سر جاي خود مي لرزند؛ به همين دليل، شكل و حجم مواد جامد هميشه ثابت است و تغيير نمي كند.

در مواد مايع فاصله مولكول ها از هم بيشتر است. مولكول هاي مواد مايع مانند دانه هاي زنجير به هم متصل اند و زنجيرهاي كوچكي را به وجود آورده اند. مولكول هاي مواد جامع مي توانند آزادانه سُر بخورند و جابه جا شوند. به همين دليل يك مايع به شكل ظرف خود در مي آيد.

در بين مولكول هاي گاز تقريباً نيروي ربايش وجود ندارد. به همين دليل مولكول هاي گاز همديگر را نمي ربايند و آزادانه حركت مي كنند. فاصله بين مولكول هاي گازها از دو ماده ديگر بيشتر است. به همين دليل گازها در همه جا و در محيط اطراف خود پراكنده اند.

چرا مواد خاصيت متفاوتي دارند؟
مولكول ها از ذرات كوچك تري به نام اتم تشكيل شده اند. اگر اتم هايي كه مولكول هاي يك ماده را مي سازند يكسان باشند. به آن ماده عنصر مي گوئيم. گاز اكسيژن كه براي تنفس موجودات زنده ضروري است يك عنصر است. چون مولكول آن از دو اتم يكسان ساخته شده است. موادي مانند طلا، آلومينيم و آهن يك عنصر هستند.
اگر مولكول هاي يك ماده از دو يا چند نوع اتم ساخته شده باشد به آن ماده تركيب مي گوئيم. مانند آب كه از دو اتم ئيدروژن و يك اتم اكسيژن تشكيل شده است.

پرسش هاي بخش 1
1- اتم هاي تشكيل دهنده كدام ماده مثل هم نمي باشد؟

1- اكسيژن
2- طلا
3- نمك
4- آلومينيم

2- اتم هاي كدام دسته مواد مثل هم مي باشند؟

1- اكسيژن، ئيدروژن، الكل
2- آب، آهن، ئيدروژن
3- اكسيژن، آب، ئيدروژن
4- آهن، گوگرد، اكسيژن

3- كداميك از مواد زير عنصر است ؟

1- نمك
2- اكسيژن
3- دي اكسيد كربن
4- نفت

4- مواد در كدام يك از حالت هاي زير، تعداد جايي را كه اشغال مي كنند، ثابت است؟

1- گاز، مايع
2- جامد، گاز
3- جامد، مايع، گاز
4- مايع، جامد

5- ربايش مولكولي در كداميك از مواد زير بسيار نادر است؟

1- شير
2- هوا
3- انگشتر
4- آب

سؤالات تشريحي
1- چه چيزهايي با خاصيت يك ماده هستند؟

بو، رنگ، مزه

2- جنبش مولكولي چيست؟

مولكول هاي يك ماده پيوسته در حال جنبش هستند. در مواد گازي شكل جنبش مولكول ها خيلي زياد و در مايعات نسبت به گازها كمتر است در اجسام جامد مولكول ها فقط در جاي خود مي لرزند.

3- چرا چنبش مولكولي باعث نمي شود كه مواد از هم پراكنده مي شوند؟

زيرا ربايش مولكولي باعث مي شود مولكول هاي ماده يكديگر را بربايند.

4- مولكول ها از چه ساخته شده اند؟

از اتم

5- به چه موادي عنصر مي گوئيم؟

به موادي كه اتم هاي يكسان داشته باشند.

6- به چه موادي تركيب مي گوئيم؟

به موادي كه از چند نوع اتم درست شده اند

7- كدام نوع از مواد شكلشان تغيير مي كند؟

گاز و مايع

بخش دوم – تغييرات ماده

مواد تغيير مي كنند:
مواد مختلف يعني عنصرها، تركيب ها و مخلوط ها هميشه به يك صورت باقي نمي مانند و ممكن است تغيير كنند و مي دانيم كه همه مواد از نظر رنگ، حجم، بو، سختي و نرمي با هم متفاوتند و علي رغم اين تفاوت ها پاره اي از مواد به هم شبيه اند.

شباهت هاي مواد عبارتند از :
1- همه مواد حجم دارند.
2- همه مواد وزن دارند.
3- ماده ي تشكيل دهنده همه مواد جرم آنها را تشكيل مي دهد.
4- همه مواد از مولكول تشكيل شده اند.
5- مولكول همه مواد از ذرات كوچك تري به نام اتم تشكيل شده است.

متغير فيزيكي و تغيير شيميايي
در بعضي تغييرات، جنس ماده عوض نمي شود، يعني ماده به ماده ديگري تبديل نمي گردد. به اين گونه تغييرات، تغييرات فيزيكي گفته مي شود. مانند تبخير آب و ذوب شدن يخ. در گروهي ديگري از تغييرات، خاصيت هاي ماده به كلي تغيير مي كند. يعني يك ماده به ماده ديگري تبديل مي شود. به چنين تغييراتي تغييرات شيميايي گفته مي شود. مانند پختن غذا، زرد شدن برگ درختان.

تغيير فيزيكي (آزمايش جوشانده آب، يخ زدن آب در فريزر)
وقتي آب بخار مي شود، مولكول آن تغيير نمي كنند، بلكه فاصله آنها از هم زياد مي شود و مولكول ها در هوا پراكنده مي شوند تبخير، يك تغيير فيزيكي است. اما اگر نان را روي حرارت بگيريم تا سياه شود، ديگر نان نيست بلكه تغيير شيميايي كرده و ماده ديگري به وجود آمده و مولكول هاي نان تغيير نكرده اند. آهن يك عنصر است. اگر يك وسيله آهني را در هواي مرطوب بگذاريد، دچار تغيير شيميايي مي شود زيرا در هوا، اكسيژن وجود دارد. اين ماده كه در اثر اين تغيير شيميايي به وجود آمده رنگ آهن ناميده مي شود كه به آن اكسيد آهن مي گويند. اكسيد آهن يك تركيب است. براي اينكه ماده اي تغيير كند مدتي زمان لازم است كه گاه مي توان مدت آن را پيش بيني كرد.

پرسش هاي بخش 2
در جاي خالي كلمات مناسب بنويسيد.

1- تغيير رنگ و بوي مواد غذايي براي ما مضر است.
2- در تغيير شيميايي مواد، جنس آن عوض مي شود.
3- براي اينكه ماده اي تغيير كند بايد زماني از آن بگذرد.
4- نام علمي زنگ آهن اكسيد آهن است.
5- دوره آب در طبيعت، نتيجه تغييرات فيزيكي است.
6- هر نوع سوختن مواد يك تغيير شيميايي است.

سؤالات تشريحي
1- مواد از چه ساخته شده اند؟ و به چه حالت هايي وجود دارند؟

از مولكول ساخته شده اند و به حالت هاي جامد، مايع و گاز هستند.

2- تركيب چيست؟

وقتي اتم هاي تشكيل دهنده ي ماده اي يكسان نباشد به آن ماده تركيب مي گوئيم.

3- از مواد زير كدام تركيب و كدام عنصر است؟

آب: تركيب
سنگ: تركيب
اكسيژن: عنصر
چوب: تركيب
نقره: عنصر
شيشه: تركيب

4- مواد در چه خواصي مشترك هستند؟

همه مواد وزن، حجم و جرم دارند.

5- در چه صورت ماده تغيير فيزيكي پيدا مي كند؟

در صورتي كه مولكول هايش تغيير نكند و به ماده ديگري تبديل نشود.

6- عنصر در اثر تغيير دما تغيير فيزيكي پيدا مي كند يا تغيير شيميايي؟

تغيير فيزيكي پيدا مي كند. يعني به ماده ديگري تبديل نمي شود فقط تغيير حالت مي دهد.

7- وقتي غذا فاسد مي شود چگونه تغييري در آن ايجاد مي شود؟

تغيير شيميايي ايجاد مي شود.

8- وقتي شير فاسد مي شود و مي برد چه تغييري صورت مي گيرد؟

تغيير شيميايي پيدا مي كند

9- اكسيد آهن چيست؟

تركيبي است از اكسيژن و آهن كه به آن زنگ آهن هم مي گوئيم و به رنگ قهوه اي است و به محكم بودن آهن نيست.

10- فرق آهن و اكسيد آهن چيست؟

آهن عنصر است و اكسيد آهن تركيب. آهن خاكستري رنگ استولي اكسيد آهن قهوه اي و محكم است.

بخش سوم – ماشين ها

آموختيم كه وقتي جسمي را مي كشيم يا حركت مي دهيم، به آن نيرو وارد مي كنيم و بدون وارد كردن نيرو، نمي توانيم اجسام را به حركت در آوريم. تعداد نيرويي كه براي انجام كارها ي مختلف صورت مي گيرد با هم فرق دارد.

بشر براي انجام و حركت اجسام سنگين از فكر خود بهره مي گيرد تا از وسيله و ابزاري بهره برد كه بتواند هر كاري را آسان تر انجام دهد. ابزاري كه استفاده از آنها باعث مي شود تا كارها آسان تر انجام شود ماشين ناميده مي شود. ماشين ها ممكن است ساختماني پيچيده داشته باشند و يا ساختماني ساده داشته باشند مانند قرقره، سطح شيب دار، اهرم و غيره.

اهرم چيست؟
اهرم ها نوع ديگري از ماشين هاي ساده هستند كه با آنها مي توانيم كارها را آسان تر انجام دهيم. با كمك اهرم مي توان چيزهاي سنگين را آسان تر جابه جا كرد. اهرم ها شكل هاي مختلف دارند. در بسياري از ابزارها و وسايل كه ما استفاده مي كنيم نوعي اهرم وجود دارد مانند اله كلنگ. هر اهرم سه قسمت دارد:
1- تكيه گاه
2- قسمتي كه به آن نيرو وارد مي كنيم
3- قسمتي كه اهرم بر جسم نيرو وارد مي كند. تكيه گاه ممكن است بين دو قسمت ديگر قرار گيرد. به طور كلي در وسايل مختلف محل تكيه گاه تغيير مي كند.

سطح شيب دار:
سطح شيب دار نيز ساختمان ساده اي دارد كه با استفاده از نيروي كشش زمين اجسام سنگين را به طرف پائين مي كشد. نوعي سطح شيب دار سُرسُره است.

ماشين چيست؟
به وسايلي مانند اهرم و سطح شيب دار كه انجام دادن كارها را آسان تر مي كند ماشين گفته مي شود. بعضي ماشين ها ساده اند مثل قرقره، پيچ گوشتي و غيره. ساختمان بعضي از ماشين ها پيچيده است. هر ماشين از به هم پيوستن ماشين هاي ساده صورت مي گيرد. مانند ماشين لباسشوئي و چرخ گوشت.

ماشين ها نيروي خود را از كجا به دست مي آورند؟
گفتيم كه براي به حركت در آوردن اجسام نيرو لازم است. گاهي اين نيرو را توسط انسان تأمين مي كنند مانند كارگري كه سطل پر از قير را به بالا مي برد. و گاهي تنها نيروي ماهيچه ما كافي نيست به همين دليل بايد به فكر منابع ديگر نيرو باشيم.

استفاده از انرژي الكتريكي
انرژي الكتريكي از مهم ترين انرژي هاست. به وسيله اي كه انرژي الكتريكي را به انرژي حركتي تبديل مي كند موتور الكتريكي مي گويند. اگر موتور الكتريكي را به جريان برق وصل كنيم مي تواند اجسام را به حركت در آورد. مانند آرميچر، چرخ گوشت و سشوار فيزيك موتور الكتريكي است.

پرسش هاي بخش 3
در جاي خالي كلمات مناسب بنويسيد.

1- هر چه طول سطح شيب دار كم تر باشد، براي بالا بردن جسم نيروي بيشتري نياز داريم.
2- ما از انرژي الكتريكي براي توليد نور و گرما و حركت استفاده مي كنيم.
3- همه وسايل الكتريكي داراي موتور الكتريكي نيستند.
4- از موتورهاي الكتريكي ساده مي توان به آرميچر اشاره کرد.
5- پس اگر نيرو نداشته باشيم نمي توانيم اجسام را به حركت در آوريم.
6- يكي از انرژي هايي كه در ماشين پيچيده مورد استفاده قرار مي گيرد، انرژي الكتريكي است.

سؤالات تشريحي
1- در چه صورت جسمي كه ساكن است حركت مي كند؟

وقتي كه به آن نيرويي وارد شود.

2- ماشين چيست؟

به وسايلي كه انجام دادن كارها را براي ما آسان مي كند ماشين گفته مي شود.

3- اهرم چيست و از چه قسمت هايي ساخته شده است؟

ميله اي است كه از آن براي بالا بردن اجسام استفاده مي شود. تكيه گاه قسمتي كه بر آن نيرو وارد مي كنيم. قسمتي كه اهرم بر جسم نيرو وارد مي كند.

4- كدام قسمت از بدن ما مانند اهرم كار مي كند؟

بازوها هنگام برداشتن بار سنگين، استخوان هاي پا هنگامي كه با پا در توپ حركت ايجاد مي كنيم. در تمام اين حركات مفصل ها مثل تكيه گاه اهرم هستند و استخوان ها مثل ميله هاي اهرم عمل مي كنند.

5- سطح شيب دار چگونه حركت دادن اجسام را آسان مي كند؟

به وسيله نيروي كشش زمين اجسام سنگين را به طرف پائين مي كشد.

6- ماشين هاي ساده را نام ببريد؟

قرقره ها، اهرم ها و سطح شيب دار.

7- در ساختمان ماشين هاي پيچيده چه چيزهايي استفاده مي شود؟

از چرخ دنده ها و قطعه هاي گوناگون فلزي و ماشين هاي ساده.

8- موتورهاي الكتريكي را شرح دهيد؟

وسيله اي است كه با جريان برق كار مي كند و انرژي الكتريكي را به حركت تبديل مي كند.

9- در چه صورت مي توانيم موتور الكتريكي قوي تري بسازيم؟

هر چه تعداد سيم پيچ ها بيشتر باشد، موتور الكتريكي قوي تري درست مي شود.

بخش چهارم – نور و رنگ

نور يكي از انرژي هاي مهم است. جايي كه نور نباشد تاريك است و ما بدون نور نمي توانيم چيزي را ببينيم. براي اينكه جسمي ديده شود بايد به آن نور بتابد، نوري كه به جسم مي تابد، از سطح آن بازتابش پيدا مي كند. اگر نور بازتابش شده به چشم ما برسد، آن جسم را مي بينيم. خورشيد يك چشمه نور طبيعي است و بعضي از چشمه هاي نور مصنوعي هستند و انسان آنها را به وجود آورده مانند چراغ هاي روغني و نفتي قديمي.

رنگ هاي نور:
نوري كه ازخورشيد به زمين مي رسد، از رنگ هاي گوناگوني تشكيل شده است. در آزمايشگاه نور را به كمك وسيله اي به نام منشور مي توان تجزيه كرد. يعني رنگ هاي مختلف را مي توان از هم جدا كرد. منشور يك قطعه شيشه اي است.

حتماً ديده ايد كه پس از باران هوا آفتابي مي شود و نور خورشيد به ذره هاي ريز آب كه هنوز در هوا وجود دارند مي تابد. ذره هاي ريز آب هم مثل منشور، نور خورشيد را تجزيه مي كنند و رنگين كمال را به وجود مي آورند. در واقع ذره هاي ريز آب باران در هوا، در روزهاي آفتابي موجب تجزيه نور و ايجاد رنگين كمال مي شود.

منشور

ذره بين چيست؟
معمولاً ذره بين ها را از شيشه و به شكل عدس مي سازند. از اين رو به آنها عدسي نيز مي گويند. در صورت تابش نور خورشيد به ذره بين، عدسي نور خورشيد را در يك نقطه جمع مي كند و به همين دليل گرماي زيادي به وجود مي آيد. به اين نقطه كانون عدسي مي گويند. ممكن است در صورتي كه كاغذي را روي كانون عدسي قرار دهيم، گرماي خورشيد كاغذ را بسوزاند. به كمك عدسي هايي مي توانيم تصوير اجسام را روي پرده نمايش دهيم.

كاربرد عدسي ها
عدسي ها در وسايل مختلفي مثل عينك هاي طبي، ميكروسكوپ، تلسكوپ و دوربين هاي عكاسي استفاده مي شوند. سطح عدسي ممكن است مثل آينه برآمده يا فرو رفته باشد. ولي مثل آينه هاي صاف نيست.

پرسش هاي بخش 4
1- كدام گروه چشمه ها ي مصنوعي نور مي باشند؟

1- شمع، چراغ نفتي، ستارگان
2- شمع، لامپ نوراني، چراغ نفتي
3- شمع، خورشيد، ماه
4- ستارگان، ماه، چراغ نفتي

2- كداميك شبيه عدسي كار مي كنند؟

1- آينه هاي محدب
2- آينه تخت
3- لامپ روشنايي
4- كوره آفتابي

3- تجزيه نور يعني؟

1- مولكول هاي آن را از هم جدا كنيم.
2- استفاده از منشور.
3- رنگ هاي مختلف آن را از هم جدا كنيم.
4- نور خورشيد را با عدسي در يك نقطه جمع كنيم.

4- چگونه مي توانيم رنگ هاي مختلف نور را ببينيم؟

1- به وسيله عدسي
2- به وسيله تلسكوپ
3- به وسيله دوربين
4- به وسيله پاشيدن آب آب پاش به هوا

5- كداميك از اجسام زير شبيه عدسي عمل مي كند؟

1- تنگ شيشه اي آب
2- آينه
3- سطح آب
4- بشقاب چيني

سؤالات تشريحي
1- ديدن اجسام چگونه امكان پذير مي شود؟

به وسيله نور

2- در چه صورت بازتابش نور تصوير ايجاد مي كند؟

در صورتي كه نور بازتابش شده به چشم ما برسد، تصوير درست مي شود.

3- آيا زمين و ماه نيز چشمه هاي نور هستند؟

خير

4- آيا مقدار نور چشمه هاي طبيعي را مي توانيم به دلخواه كم يا زياد كنيم؟

خير، نمي توانيم ولي با استفاده از وسايلي مانند عينك آفتابي، پرده و سايبان مي توانيم خود را از بازتابش شديد نور در امان نگه داريم.

5- ذره بين چيست؟ كانون عدسي كجاست؟

ذره بين شيشه اي است كه به شكل عدسي ساخته مي شود و موجب ديدن چيزهاي دور و نزديك مي شود .
نقطه اي كه عدسي مي تواند تمام نورهاي تابيده شده را در آنجا جمع كند.

6- نور پس از گذشتن از شيشه و آب چه تغييري مي كند؟

مي شكند و تجزيه مي شود.

7- در چه وسايلي از عدسي استفاده مي شود؟

دوربين، ميكروسكوپ، تلسكوپ، دوربين عكاسي و عينك طبي.

8- نور سفيد به چه رنگ هايي تجزيه مي شود؟

قرمز، نارنجي، سبز، زرد، آبي، نيلي، بنفش

9- بين كوره آفتابي و ذره بين چه شباهت هايي وجود دارد؟

هر دو نور خورشيد را به صورت انرژي گرمايي ذخيره مي كنند.

بخش پنجم – تاريخچه زمين

زمين شناسان با استفاده از آثاري که از گذشته به دست آورده اند، به اطلاعات زيادي پي برده اند. انسان ها با مطالعه سنگ هاي رسوبي، آب و هوا، محل درياها، خشكي ها و نوع گياهان و جانوران كه از بين رفته اند، اطلاعاتي به دست آورده اند.

فسيل:
به آثاري از جانداران بسيار قديمي که در سنگ ها باقي مانده اند، فسيل (سنگواره) مي گويند. فسيل ها يا مانند استخوان و دندان قسمت هايي از بدن جانداران بسيار قديمي اند يا مانند پا اثري از بدن جانداران هستند. براي تشكيل بعضي فسيل ها ميليون ها سال لازم است.

استفاده از فسيل:
دانشمندان با مطالعه فسيل ها درباره گذشته زمين و تغييرات آن اطلاعات زيادي به دست مي آورند. كسي كه فسيل ها را مطالعه مي كند بايد درباره جانوران و گياهان امروزي محل زندگي و نوع رفتار آنها اطلاعات كاملي داشته باشد. مثلاً اگر در بالاي كوهي فسيل ماهي يافت شود معلوم مي شود در آن نقطه قبلاً دريا بوده است.

تاريخچه جانداران:
وقتي زندگي در دريا شروع شد، ابتدا موجوداتي كه بدن آنها فقط يك سلول داشت در درياها فراوان شدند و بعد نوبت به جانوران بي مهره رسيد و پس از ميليون ها سال اولين مهره داران يعني ماهي ها به وجود آمدند. با پيدا شدن گياهان، زندگي بر روي خشكي ها آغاز شد كم كم جانوران هم در روي خشكي ها ظاهر شدند. بعد آب و هوا، تغيير كرد، به طوري كه محيط مناسبي براي رشيد خزندگان به وجود آمد. تعداد خزندگان فراوان شد و طول بعضي از آنها به 30 متر مي رسيد. به اين خزندگان دايناسور مي گويند. دايناسور ها حدود 65 ميليون سال پيش مرده اند و پس از نابودي آنها عصر فراواني گياهان و جانوران فرا رسيد.

تغيير خشكي ها و درياها:
زمين شناسان معتقدند ابتدا در روي كوه زمين، فقط يك خشكي و يك اقيانوس بزرگ وجود داشت. در حدود 200 ميليون سال پيش اين خشكي ابتدا از وسط شكاف برداشت و به تدريج به دو نيم تقسيم شد و بين دو خشكي دريايي به وجود آمد. چندين ميليون سال بعد، دو خشكي شمالي و جنوب هر يك كوچك تر و بيشتر شده و خشكي هاي امروزي را به وجود آوردند.

پرسش هاي بخش 5
جملات صحيح و غلط را مشخص كنيد

1- در سنگ هاي آذرين ممكن است آثاري از فسيل ها پيدا شود. درست   *  نادرست

2- دوزيستان بعد از خزندگان در روي زمين به وجود آمدند. درست   *  نادرست

3- همه فسيل هاي يك منطقه را نبايد جمع آوري كرد. درست   نادرست *

4- بريدگي هاي غرب آفريقا و شرق آمريكاي جنوبي نشانگر آن است كه زماني آن دو محل به هم چسبيده بوده اند.

درست   *  نادرست

سؤالات تشريحي
1-چگونگي پيدايش سنگ هاي رسوبي را توضيح دهيد؟

وقتي آب رودخانه ها به دريا ها و درياچه ها مي ريزند مقداري گل و لاي و شن و ماسه با خود به درياها مي برند. موادي كه وارد دريا مي شوند بر اثر سنگيني به ته دريا مي روند و بر اثر فشار و سنگيني لايه هاي جديد لايه هاي قديمي محكم مي شوند و تبديل به سنگ مي شوند.

2- معمولاً در سنگ هاي رسوبي لايه هاي قديمي تر در كجا قرار مي گيرند؟

در زير قرار مي گيرند.

3- فسيل يا سنگواره چيست و چگونه تشكيل مي شود؟

هنگامي كه جانداران در بين لايه هاي شن و ماسه مدفون مي شود در طي ساليان دراز قسمت هاي نرم بدن مي پوسد و اثر قسمت هاي سخت بر روي سنگ ها باقي مي ماند؛ به اين آثار باقيمانده از جانداران فسيل يا سنگواره گفته مي شود.

4- از موجودات ساكن در آب بيشتر فسيل مي ماند يا از موجودات ساكن در خشكي؟

از موجودات ساكن در آب

5- از سنگواره ها چه استفاده اي مي شود؟

براي شناسايي تاريخچه هر ناحيه، سنگواره آن ناحيه را مورد بررسي قرار مي دهند.

6- از سنگواره اي كه اثر صدف جانوران را نشان مي دهد چه مي فهميم؟

مي فهميم كه در آن ناحيه در زمان هاي دور دريا بوده است.

7- زندگي موجودات زنده ابتدا از كجا آغاز شد؟

ابتدا از درياها آغاز شد.

8- از چه زماني جانوران بر خشكي ها ظاهر شدند؟

از زماني كه گياهان توانستند در خشكي زندگي كنند. جانوران نيز در خشكي فراوان شدند.

9- بعد از نابودي خزندگان چه جانوراني زياد شدند؟

پرندگان و پستانداران

بخش ششم – خاك زندگي بخش

آموختيد كه خاك براي كشاورزي لازم است. زيرا مواد معدني لازم را به گياه مي دهد. گياهان مواد معدني را از خاك مي گيرند و همراه آبي كه از ريشه بالا مي رود به اندام هاي خود مي رسانند.

تشكيل خاك:
در طول ساليان دراز و در اثر خرد شدن سنگ ها، ‌خاك تشكيل مي شود. اين كار به چند صورت انجام مي گيرد.
1- سنگ ها در زير نور آفتاب در روز، گرم و در شب، سرد شده و در اثر تكرار اين كار ترك خورده و خرد مي شوند و خاك را به وجود مي آورند.
2- آبي كه در زمستان در لابه لاي ترك سنگ ها يخ مي بندد، باعث مي شود آنها زودتر خرد شوند.
3- ريشه گياهان باعث به وجود آمدن خاك و خرد شدن سنگ ها مي شود.

مواد تشكيل دهنده خاك:
جنس خاكي كه به وجود مي آيد بستگي به مواد اوليه سنگي دارد كه آن را به وجود آورده است. خاك ممكن است نرم يا زبر باشد. دانه هاي خاك نرم ريزتر از خاك زبر است. براي تشخيص مواد داخل خاك آزمايش ص 48 كتاب را انجام دهيد.

نفوذ‌ آب در خاك:
كشاورزي بدون آب ممكن نيست ولي تنها مي دانيد كه آب در همه نوع خاك به يك اندازه و با يك سرعت نفوذ نمي كند.

خاك و رشد گياهان:
‌در حدود سه هزار سال پيش دانشمندي به نام يورستن مي خواست بداند كه گياهان براي رشد چه چيزي را از خاك مي گيرند. او مقداري برگ خشكيده را از يك مزرعه جمع كرد. آنها را سوزانده و خاكستر باقي مانده را با مقداري آب خالص مخلوط كرد و در ظرف سوراخداري ريخت. يورستن آبي را كه از ظرف خارج مي شد جمع كرد، آن را چشيد و متوجه شد كه مزه آن تغيير كرده است او نتيجه گيري كرد كه گياهان موادي را از خاك مي گيرند.

گياخاك چيست؟
خاك مزرعه به اين دليل از خاك كنار جاده و بيابان بهتر است كه مقداري از باقي مانده بدن گياهان و جانوران مرده و پوسيده به آن اضافه شده است. به اين مواد كه رنگ تيره دارند گياخاك مي گويند و اين خاك براي كشاورزي لازم است.

فرسايش خاك:
وقتي چند بار در يك خاك كشاورزي صورت گيرد، ‌خاك، مواد مفيد خود را از دست مي دهد. براي همين مدتي در اين زمين كشاورزي صورت نمي گيرد تا زمين دوباره بتواند مواد غذايي كسب كند و براي اين كار به زمين كود مي دهند. كودها ممكن است گياهي،‌ حيواني يا شيميايي باشند. با اينكه گياهان از منابع مهم زندگي بشر هستند. ولي متأسفانه زندگي شهر نشيني بخشي از زمين هاي كشاورزي را از بين برده است.

پرسش هاي بخش 6
در جاي خالي كلمه مناسب بنويسيد:

1- خاك از خرد شدن سنگ ها ايجاد مي شود.
2- در كشاورزي خاك قسمت رو داراي اهميت فراواني است.
3- مدفوع جانوران يا مواد پوسيده گياهي را كود مي نامند.
4- دانشمندي كه ثابت كرد گياهان براي رشد كردن مواد موردنياز خود را از خاك مي گيرند، يورستن نام داشت.
5- مهم ترين عامل فرسايش خاك، آب است.
6- اجزاي همه خاك ها مشابه نيستند.

سؤالات تشريحي
1- خاك چگونه تشكيل مي شود؟

وقتي سنگ ها در اثر گرما و سرما تغيير حجم دهند شكاف برداشته و خرد مي شوند. خرد شدن سنگ ها به تدريج ادامه پيدا مي كند و به خاك تبديل مي شود. سنگ ها بر اثر ساييده شدن در رودخانه نيز تبديل به خاك مي شوند.

2- آيا نوع سنگ در تعداد خاكي كه تشكيل مي شود تأثير دارد؟

بله، سنگ هاي نرم، خاك بيشتري توليد مي كنند.

3- آب در چه نوع خاكي سريع تر نفوذ مي كند؟

در خاك هاي شني و ماسه اي سريع تر نفوذ مي كند.

4- گياخاك چيست؟

بقاياي گياهان و جانوران كه بر روي خاك قرار مي گيرند به تدريج پوسيده شده و مواد مفيدي به خاك اضافه مي كنند. اين مواد براي كشاورزي لازم است.

5- چرا خاك مزرعه بهتر از خاك جاده و بيابان است؟

زيرا محتواي بقاياي پوسيده شده گياهان و جانوران است.

6- خاك كدام قسمت براي كشاورزي مناسب تر است؟

خاك قسمت رويي

7- براي تقويت خاك چه مي كنند؟

به خاك كود اضافه مي كنند.

8- چرا افزايش جمعيت موجب كم شدن زمين هاي كشاورزي مي شود؟

زيرا زمين هاي كشاورزي براي سكونت شهرنشينان به آپارتمان و مناطق مسكوني و شهرك تبديل مي شود و زمين هاي كشاورزي كم مي شود.

9- چرا خاك ضعيف مي شود؟

براي اينكه مواد مفيد خاك توسط گياه جذب مي شود و خاك مواد غذايي خود را از دست مي دهد.

بخش هفتم – زمين نا آرام

اگر در محل زندگي شما چاه كنده باشند، حتماً ديده ايد كه از داخل آن خاك و سنگ بيرون مي آورند. اين چاه خيلي عميق نيست. اما چاهي كه براي به دست آوردن نفت مي كنند، چند صد متر عمق دارد. ولي هنوز تا مركز زمين فاصله بسيار زيادي دارد. فاصله سطح زمين تا مركز آن حدود 6400 كيلومتر است. دانشمندان حدس مي زنند كه تخم مرغ با زمين ما مشابهت دارد. تخم مرغ سه لايه به نام هاي پوسته، سفيده، و زرده دارد. زمين هم سه لايه دارد: پوسته، گوشته و هسته.

پوسته زمين:
پوسته زمين در مقايسه با كره زمين بسيار نازك است. جنس پوسته از سنگ است. پوسته براي ما بسيار مهم است. نفت، زغال سنگ، گاز و آب و بعضي فلزات در آن وجود دارد.

گوشته:
لايه مياني زمين بسيار كلفت تر و داغ تر از پوسته آن است. دماي گوشته زياد است. دانشمندان معتقدند كه به بعضي سنگ هاي اين قسمت نيمه جامدند.

هسته:
هسته در مركز زمين قرار گرفته و بسيار داغ است. هسته دو قسمت دارد: هسته دروني، هسته بيروني. هر دو قسمت هسته از آهن و فلز ديگري به نام نيكل ساخته شده اند.

آتش فشان:
در بعضي نقاط زير پوسته، سنگ ها نرم و داغند. گاهي سنگ ها ذوب مي شوند. اگر اين سنگ هاي ذوب شده راهي به بيرون زمين بيابند از آن خارج مي شوند و آتش فشان ها را به وجود مي آورند. مخروط آتش فشان ها از موادي به وجود مي آيد كه از دهانه خارج مي شوند. علاوه بر مواد مذاب، مواد جامد و گاز از دهانه آتش فشان ها خارج مي شوند. بعضي از اين گازها سمي و كشنده اند. اگر مواد جامد دانه ريز باشند. به آنها خاكستر مي گويند. يك آتشفشان هميشه فعاليت نمي كند و بعد از مدتي غير فعال مي شود. كوه دماوند مدت هاست كه ديگر فعاليتي ندارد.

زمين لرزه:
در همه جاي سطح زمين خطر زمين لرزه وجود دارد. در بعضي نقاط بيشتر از نقاط ديگر، اتفاق مي افتد. در خرابي هاي حاصل از زمين لرزه، تنها شديد يا ضعيف بودن زمين لرزه دخالت ندار بلكه استحكام زمين و ساختمان ها نيز مهم است.

هنگام زمين لرزه چه بايد كرد؟
در هنگام زمين لرزه به كنار ديوارهاي داخلي برويد. زير ميزهاي محكم قرار بگيريد. داخل راهروهاي كم وسعت برويد و داخل چارچوب در بايستيد. و از محل هاي زير دوري كنيد:

آشپزخانه – زير سقف هاي وسيع – كتابخانه و قفسه و كنار ديوارهاي داخلي.
آرامش و خونسردي خود را در مدت زمين لرزه حفظ كنيد.

پرسش هاي بخش 7
1- كدام لايه زمين كم ترين ضخامت را دارد؟

1- گوشته
2- پوسته
3- هسته

2- منابع معدني را در كدام لايه زمين مي توان يافت؟

1- پوسته
2- گوشته
3- هسته

3- كدام لايه زمين از مواد نيمه جامد تشكيل يافته است؟

1- پوسته
2- گوشته
3- هسته

4- هر دو قسمت از آهن و نيكل ساخته شده اند؟

1- پوسته
2- گوشته
3- هسته

سؤالات تشريحي
1- چرا در زمين چاه مي كنند؟

براي رسيدن به آب و نفت در زمين چاه مي كنند.

2- مواد كافي، نفت، آب و ذغال سنگ در كدام قسمت زمين قرار دارند؟

در قسمت پوسته

3- پوسته زمين با گوشته چه تفاوتي دارد؟

پوسته نازك تر است و گوشته گرماي بسيار زيادتري از پوسته دارد. سنگ ها در گوشته به حالت مذاب و خميري هستند.

4- هسته در كدام قسمت زمين است؟ جنس آن از چيست؟

در قسمت مركزي زمين و جنس آن از آهن و نيكل است.

5- آتشفشان ها چگونه ايجاد مي شوند؟

وقتي گرماي مواد مذاب زمين زياد شود حجم بيشتري پيدا مي كنند. ناگزير براي خروج از زمين از قسمت هايي كه احتمالاً پوسته نازك تر است، خارج مي شوند.

6- ازدهانه آتشفشان ها چه چيزهايي خارج مي شود؟

مواد مذاب، جامد، گاز، گاهي مواد جامد آن قدر ريز هستند كه به آنها خاكستر مي گويند. گازها نيز ممكن است سمي و كشنده باشند.

7- زمين لرزه چگونه ايجاد مي شود؟

وقتي در بين سنگ هاي زمين شكاف ايجاد مي شود، سنگ ها به يكديگر ساييده مي شوند و در اثر اين ساييدگي مايه دروني زمين لرزش پيدا مي كند و به صورت حركت موجي، درون زمين مسيري را مي پيمايد و در نتيجه موجب لرزش زمين و شكستگي پوسته زمين و زمين لرزه مي شود.

8- زمين لرزه در چه جاهائي خرابي بيشتري به بار مي آورد؟

در جايي كه خانه ها گلي و سست باشند.

بخش هشتم – آغازيان

به جز گياهان و جانوران، جانداران ديگر نيز هستند كه حركت مي كنند و براي رشد به غذا نياز دارند و تنفس مي كنند. اين جانداران كه بعضي از صفات گياهان و بعضي از صفات جانوران را دارند آغازيان ناميده مي شوند.

آغازيان ساختمان بدني ساده دارند و به علت كوچكي فقط با ميكروسكوپ ديده مي شوند. بعضي مانند باكتري فقط يك سلول دارند و بعضي ديگر پر سلولي هستند. آغازيان به شكل زير طبقه بندي شده اند:

جلبك ها، آغازيانِ گياه مانند:
جلبك ها به دليل آنكه بدنشان از گياهان ساده تر است در گروه آغازيان قرار گرفته اند ولي آنها نيز سبزينه يا كلروفيل دارند.
جلبك ها به رنگ هاي قرمز، سبز يا قهوه اي ديده مي شود. بيشتر جلبك هايي که در آب زندگي مي كنند تك سلولي هستند اما انواع پرسلولي نيز دارند. طول برخي از جلبك هاي پرسلولي دريايي به 60 متر مي رسد.

فايده ها:
جلبك ها غذاي جانوران آبزي هستند. از جلبك هاي دريايي موادي به دست مي آيد كه در صنعت مانند بستني سازي و تهيه خمير دندان به كار مي رود.

باكتري ها:
باكتري ها فراوان ترين جانداران روي زمين هستند. بعضي در آب، بعضي در خاك و بعضي در داخل يا روي بدن گياهان و جانوران زندگي مي كنند. به طور كلي در هر كجا كه موجود زنده باشد، باكتري ها نيز يافت مي شوند. در روي دست شما تعداد زيادي باكتري وجود دارد ولي شما نمي بينيد. باكتري ها فقط يك سلول بسيار كوچك هستند. باكتري ها به اشكال كروي، خميده و ‌ميله اي ديده مي شوند.

فايده ها:
1- درست كردن كود كه يكي از كارهاي مفيد با كتري هاي داخل خاك است. بعضي باكتري ها بدن موجودات زنده را تجزيه مي كنند و مواد آنها را به خاك مي دهند و گياهان اين مواد را مصرف مي كنند.

2-انسان از هزاران سال پيش بدون شناخت باكتري ها از آنها استفاده كرده و از آنها براي تبديل بعضي ميوه ها (مانند انگور) به سركه يا تبديل شير به ماست استفاده كرده است.

توليد مثل:
باكتري ها نيز توليد مثل مي كنند. از يك باكتري به دو باكتري و بعد به 4 باكتري و به همين شكل به سرعت تقسيم ادامه مي يابد. توليد مثل آنها گاه زياد و گاه كم است.

توليد مثل باكتري ها

قارچ ها:
قارچ ها موجودات زنده اي هستند كه مانند گياهان در يك جا ساكن هستند اما چون سبزينه ندارند نمي توانند غذا سازي كنند و به انواع مختلف مانند كپك ها و قارچ هاي چتري تقسيم مي شوند.

كپك ها:
كپك ها در روي نان و ميوه و مربا ديده مي شوند. كپك نوعي قارچ است كه ميوه يا چيزهاي ديگر را تجزيه كرده و مصرف مي كند.

قارچ هاي چتري:
قارچ هاي چتري روي چوب هاي پوسيده تنه درختان يا روي خاك ديده مي شود بيشتر قارچ هاي چتري كه در طبيعت يافت مي شوند. سمي هستند ولي در ميان آنها انواع خوراكي هم وجود دارد. قارچ ها به وسيله سلول هاي بسيار ريزي به نام هاگ توليد مثل مي كنند. هاگ در اندامي به نام هاگدان توليد مي شوند و پس از رسيدن يا پاره كردن ديواره هاگدان آزاد مي شوند.

اين هاگ ها همراه باد يا آب به نقاط مختلف مي روند. در هر جا كه رويش مناسبي داشته باشند، رشد كرده و قارچ هاي ديگري را به وجود مي آورند.

فايده ها و ضررها
فايده ها:
قارچ ها اهميت فراواني دارند. بعضي از آنها بسيار كوچك هستند و مانند باكتري، بدن گياهان و جانوران مرده را تجزيه مي كنند تا مواد مورد نياز خود را جذب كنند. موادي كه از تجزيه گياهان و جانوران مرده به دست مي آيد، به خاك بر مي گردد و دوباره وسيله مصرف گياهان مي شود. ما بعضي قارچ ها را مي خوريم و بعضي هم به جهت وجود دارويي به نام پني سيلين در امر پزشكي و براي كُشتن باكتري ها به كار مي روند.

ضررها:
انواعي از قارچ ها انگل گياهان يا جانوران مي شوند. اين قارچ ها به گياهاني مانند گندم، سيب زميني و بعضي از ميوه ها زيان مي رسانند. بعضي قارچ ها هم باعث بروز بيماري پوستي مي شوند.

مخمّر:
مخمّر قارچ ذره بيني است كه در خمير ترش نانوايي موجود است و توسط نانواها جهت پخت نان به كار گرفته مي شود .

پرسش هاي بخش 8

1- بدن موجودات زنده تك سلولي چگونه است؟

بسيار ساده است و فقط از يك سلول ساخته شده است.

2- كدام دسته از جانوران در گروه آغازيان طبقه بندي مي شوند؟

باكتري ها، قارچ ها و انواعي از جلبك ها در گروه آغازيان قرار دارند. نوعي از جلبك ها كه ويژه گي گياهي دارند در گروه گياهان طبقه بندي مي شوند.

3- جلبك چيست؟

ساختمان بدن جلبك ها از گياهان ساده تر است. كلروفيل دارند و براي خود غذا مي سازند.

4- جلبك ها در كجا زندگي مي كنند؟

بيشتر جلبك ها در آب زندگي مي كنند و تك سلولي هستند.

5- جلبك ها در چه جاهايي مي رويند؟

در آب هاي شور و شيرين

6- باكتري ها در كجا زندگي مي كنند؟

باكتري ها در همه جا، آب، هوا، خاك و بدن جانداران زندگي مي كنند.

7- اندازه باكتري ها چقدر است؟

بسيار كوچك هستند به طوري كه در يك نقطه به اندازه سر سوزن 250 هزار باكتري جا مي گيرد.

8- باكتري ها چند نوع هستند؟

دو نوع هستند. ممكن است مفيد يا مضر باشند. باكتري هاي مفيد بقاياي موجودات زنده را تجزيه مي كنند و دوباره براي گياه قابل استفاده مي كنند. از باكتري هاي مفيد براي ساختن دارو و توليد مواد غذايي استفاده مي كنند. باكتري هاي مضر باعث بيماري و فاسد شدن غذا مي شوند.

9- باكتري ها چگونه توليد مثل مي كنند؟

با تقسيم شدن سلول زياد مي شوند.

10- قارچ ها چه ويژه گي هايي دارند؟

قارچ ها كلروفيل يا سبزينه ندارند و نمي توانند براي خود غذا بسازند. قارچ ها از گياهان و جانوران ميزبان غذاي خود را تأمين مي كنند. ديواره اسكلتي دارند.

11- قارچ چتري كجا زندگي مي كند؟

روي چوب هاي پوسيده، تنه درختان يا مواد پوسيده ديگر زندگي مي كند.

12- قارچ ها در چه شرايطي بهتر رشد مي كنند؟

قارچ ها در هواي مرطوب بهتر رشد مي كنند.

13- قارچ ها چه تفاوتي با گياهان دارند؟

قارچ ها كلروفيل يا سبزينه ندارند و نمي توانند براي خود غذا بسازند. قارچ ها، ريشه، ساقه و برگ دارند.

14- مخمرها از گروه كدام جانداران هستند؟

از آغازيان و در گروه قارچ ها هستند.

15- جلبك ها چگونه توليد مثل مي كنند؟

گاهي با قطعه قطعه شدن و گاهي مانند گياهان از تركيب سلول هاي نر و ماده جلبك جديد ايجاد مي شود.

16- مهم ترين عامل وجود باكتري ها و قارچ ها در طبيعت چيست؟

باكتري ها و قارچ ها بقاياي موجودات زنده را تجزيه مي كنند و اين مواد را براي گياهان و ساير جانداران قابل استفاده مي كنند.

17- چه موادي مي شناسيد كه در اثر وجود باكتري ها ايجاد مي شوند؟

ماست، سركه، الكل

بخش نهم – مبارزه پنهان

در زمان هاي قديم، مردم دليل بسياري از بيماري هاي خود را نمي دانستند و از وجود ميكروب (جانداران بسيار كوچك) كه با چشم ديده نمي شود ولي باعث به وجود آمدن بيماري مي شوند- مطلع نبودند. در آن زمان به دليل عدم رعايت مسائل بهداشتي، بيماري به سرعت ميان مردم پراكنده مي شد و عده زيادي را مي كشت.

ميكروب چيست؟
ميكروب جاندار خاصي نيست؛ بلكه باكتري ها، قارچ هاي ذره بيني و موجوداتي به نام ويروس را به طور كلي ميكروب مي نامند. ويروس ها از باكتري ها و قارچ ها بسيار كوچك ترند و مي توانند در داخل بدن جانور يا گياه به داخل سلول هاي موجودات زنده بروند، در آنجا تكثير شوند و سلول را نكشند. ويروس ها فقط در داخل سلول زنده فعاليت دارند و نه بيرون از آن. آثار زنده بودن از خود نشان مي دهند. هر نوع ويروسي فقط در داخل سلول هاي معيني از بدن گياه يا جانور زندگي و فعاليت مي كند. مثلاً ويروس آنفوانزا به دستگاه تنفس مي رود و ويروس فلج اطفال به دستگاه عبوري آسيب مي رساند.

راه هاي دفاع بدن:
1- پوست :
پوست وظيفه محافظت از بدن را دارد. جانداران بيماري زا نمي توانند در پوست سالم نفوذ كنند.

2- مخاط :
تنها راه ورود ميكروب ها به بدن از راه پوست نيست، بلكه از راه هايي مانند دهان و بيني هم وارد مي شوند. سطح داخلي دهان و بيني شما هميشه مرطوب است و ماده نسبتاً چسبناكي هميشه روي آنها را مي پوشاند (شبيه آب دهان)، به اين ماده مخاط گفته مي شود. مخاط ميكروب ها را به خود مي چسباند و چون ماده ميكروب كش دارد، بعضي از ميكروب ها را مي كشد. البته ميكروب ها از راه آب و غذا وارد معده مي شوند. اما در معده شيره اي ترشح مي شود كه بيشتر باكتري ها را مي كشد.

3- گلبول سفيد :
گاهي باكتري هاي زيان آور از راه زخم وارد بدن شما مي شوند. در اين موقع پوست به عنوان اولين راه دفاعي نمي تواند جلوي آنها را بگيرد. پس ممكن است باكتري ها در داخل بدن شما توليد مثل كنند و زياد شوند آنگاه از راه خون به همه جاي بدن برسند و شما را بيمار كنند. گلبول هاي سفيد خون با ميكروب ها مبارزه مي كنند. بدون گلبول هاي سفيد بدن نمي تواند در مقابل ميكروب ها زنده بماند.

گلبول هاي سفيد به باكتري ها حمله مي كنند بعضي گلبول هاي، ميكروب ها را مي خورند و بعضي ديگر راه هاي ديگري را انتخاب مي كنند.

بعضي گلبول ها موادي مانند پادتن ترشح مي كنند. پادتن ها مي توانند باكتري هاي خاصي را بكشند. براي هر نوع باكتري، پادتن خاصي لازم است و يك نوع پادتن نمي تواند همه اقسام باكتري ها را نابود كند.

كمك به دفاع بدن:
ما وقتي بيمار مي شويم كه بدن ما نتواند در برابر ميكروب ها مقاومت كند و آنها را از بين ببرد. در اين هنگام پزشك با دادن دارو به دفاع بدن ما كمك مي كند. مانند داروهاي ضد عفوني كننده ها و آنتي بيوتيك ها.

1- ضدعفوني كننده ها:
موادي كه ميكروب ها را در بيرون بدن مي كشيد، ضد عفوني كننده نام دارند.

2- آنتي بيوتيك ها:
به گروهي از داروهاي ميكروب كش آنتي بيوتيك مي گويند. در قديم نان و پنير كپك زده را روي زخم مي گذاشتند گاهي اين مواد زخم را درمان مي كردند اما كسي علت را نمي دانست.

در حدود 70 سال پيش فلمينگ ميكروب شناس انگليسي با تحقيق بر روي ميكروب ها موفق شد تا با رشد دادن كپك سبز ماده اي را به دست آورد كه خاصيت ميكروب كش داشت و به آن پني سيلين مي گفتند. و اين كار باعث شد تا اولين آنتي بيوتيك كشف شود.

واكسن چيست؟
واكسن ها ميكروب هاي كشته شده يا ضعيف شده بيماري ها هستند كه وقتي مقدار كمي از آنها به بدن تزريق شود گلبول هاي سفيد پادتن مورد نظر را مي سازند. يكي از انواع واكسن ها، واكسن سرخك است كه در كودكي تزريق مي شود. اين واكسن باعث مي شود تا بدن پادتن لازم را داشته باشد و در صورت ورود ويروس سرخك به بدن آن را از بين ببرد.

پرسش هاي بخش 9
1- عامل كدام دسته از بيماري هاي زير، ويروس است؟

1- فلج اطفال، هاري، آبله
2- كچلي، حصبه، سرخك
3- سل، آنفلوانزا، فلج اطفال
4- كزاز، سرخك، هاري

2- كداميك از موارد زير، كار مبارزه با باكتري ها را بر عهده دارند؟

1- گلبول قرمز
2- استخوان ها
3- عضلات
4- گلبول هاي سفيد

3- ميكروب پس از گذشتن از اولين موردهاي دفاعي بدن با كدام قسمت زير از بين مي رود؟

1- مايع مخاطي
2- گلبول هاي سفيد
3- پوست
4- اشك چشم

4-عامل كدام بيماري زير، باكتري ها هستند؟

1- فلج اطفال
2- سرخك
3- كزاز
4- هاري

5- به موادي كه ميكروب ها را بيرون از بدن مي كشند چه مي گويند؟

1- واكسن ها
2- ضدعفوني كننده
3- آنتي بيوتيك ها
4- هيچكدام

6- ولين آنتي بيوتيك، به نام پني سيلين توسط چه كسي كشف شد؟

1- ورستن
2- ازي
3- لمينگ
4- استور

سؤالات تشريحي

1- بيماري هاي واگيردار كدامند؟

به بيماري هايي كه از يك فرد به افراد ديگر منتقل مي شود واگيردار مي گويند.

2- چرا ميكروب ها در بدن به سرعت توليد مثل مي كنند؟

زيرا در بدن غذا و دماي مناسب براي رشد آنان وجود دارد.

3- ساختمان ويروس ها چگونه است؟

بسيار ساده است و از ساختمان موجودات تك سلولي ساده تر است و مواد درون هسته يافت مي شوند.

4- باكتري هاي بيماري زا را نام ببريد؟

حصبه، وبا و سل

5- باكتري ها در كدام گروه طبقه بندي مي شوند؟

در گروه آغازيان

6- فايده مخاط بيني چيست؟

مخاط، ميكروب هايي را كه مي خواهند وارد بدن شوند به خودش مي چسباند و چون ماده ميكروب كشي هم در آن وجود دارد بعضي از ميكروب ها را از بين مي برد.

7- گلبول هاي سفيد چه مي كنند؟

گلبول هاي سفيد به دو طريق موجب نابودي ميكروب ها مي شوند بعضي ميكروب ها را مي خورند و بعضي ديگر پادتن يا داروي ضد سم را مي سازند.

8- داروهاي ضد ميكروب چند نوع هستند؟

دو نوع هستند. يا ميكروب هاي خارج از بدن را از بين مي برند كه به آنها داروي ضد عفوني كننده مي گوئيم يا ممكن است از نوع داروهاي ميكروب كش باشند كه به آنها آنتي بيوتيك مي گوئيم.

9- واكسن چيست؟

واكسن ميكروب ضعيف شده يا كشته شده ميكروب ها است. وقتي اين ميكروب ها وارد بدن مي شوند گلبول هاي سفيد به دفاع از بدن بر مي خيزند تا مقاومت بدن را افزايش دهند و در بدن پادتن عليه آن بيماري ايجاد مي شود.

10- چند راه محافظت از غذاها را در برابر باكتري بنويسيد؟

استفاده از يخچال، استفاده از نمك، خشك كردن بعضي از خوراكي ها

بخش دهم – اندام هاي حسي

انسان ها داراي پنج اندام حسي به نام چشم، گوش، بيني، زبان و پوست هستند. تمام اندام هاي حسي به جز پوست كه در سطح بدن قرارگرفته، در سر قرار گرفته اند.

ديدن:
بيشتر اطلاعاتي كه ما از دنياي اطراف خود به دست مي آوريم از راه بينايي است. در داخل پرده دروني چشم ( ساختمان بينايي ما) سلول هاي عصبي ويژه اي وجود دارد كه در مقابل نور حساس هستند پيامي كه اين سلول ها به مخ مي فرستد باعث مي شود كه نور، رنگ و شكل اشياء را تشخيص بدهيم.
نزديك بيني و دوربيني:
چشم شما زماني خوب مي بيند كه تصوير بر روي پرده حساس پشت آن تشكيل شود. در بعضي از افراد، تصوير اجسام به طور كاملاً واضح در روي پرده حساس چشم تشكيل نمي شود. اگر اين افراد فقط نزديك را خوب ببينند به آنها نزديك بين گفته مي شود بعضي ديگر هم اجسام دور را خوب مي بينند و به آنها دوربين گفته مي شود.
با استفاده از عدسي هاي مخصوص مي توان هر دو عيب را برطرف كرد.

علامت نزديك بيني و دوربيني چيست؟
بيشتر نزديك بيني و دوربيني ها ارثي هستند. بيشتر عيب هاي بينايي به تدريج و بسيار آرام ايجاد مي شوند. بعضي دانش آموزان در سر كلاس درس مشكل بينايي دارند كه بايد توسط متخصصين بينايي برطرف گردد.

مراقبت از چشم ها:
براي مراقبت از چشم بايد به اين نكات توجه كرد:
1- در هنگام مطالعه از نور بسيار زياد يا كم پرهيز كنيد
2- در روزهاي تابستان يا روزهاي برفي زمستان از عينك آفتابي استفاده كنيد.
3- در هنگام كار با ابزار خطرناك از عينك ايمني استفاده كنيد.
4- اگر گرد و خاك يا چيزي وارد چشم شما شد، پلك ها را با دست نماليد، از يك بزرگ تر كمك بخواهيد.

شنيدن:
گوش نيز ارتباط ما را با دنياي اطراف برقرار مي كند. داشتن گوش هاي سالم براي يادگيري بهتر و ايمني لازم است.
چگونه مي شنويم؟
هر چيزي كه صدا ايجاد مي كند، باعث لرزش هوا مي شود. در همه طرف پخش مي شود و قسمتي از آن به گوش مي رسد. ذرات در حالت لرزش هوا، به پرده گوش برخورد مي كنند. اين پرده در انتهاي سوراخ گوش قرار گرفته است. لرزش هوا پرده ي نازك و پهن گوش را مي لرزاند. لرزش پرده گوش به قسمت حلزون مانندي كه در داخل سر قرار گرفته است مي رسد. در اين قسمت، ابتداي رشته هاي عصبي ويژه اي وجود دارد كه به مخ مي روند و پيام شنوايي را به آن مي رسانند.

عيب هاي گوش:
بعضي افراد بعضي صداها را نمي شنوند و گفته مي شود گوش آنها سنگين است. سنگيني گوش ممكن است موقتي باشد و علت آن جمع شدن مواد ترشحي درون سوراخ گوش بر روي پرده انتهاي آن است. پزشك مي تواند گوش را به آساني شست و شو بدهد و اين مواد را بردارد. اگر صداي شديدي به وجود آيد ممكن است پرده آن را پاره كند بعضي صداهاي معمولي به گوش آسيب مي رسانند. كارگران كه با ماشين آلات پر سر و صدا كار مي كنند، دچار ناراحتي شنوايي مي شوند.

تشخيص ناراحتي هاي شنوايي با كمك دستگاه شنوايي سنجي صورت مي گيرد.به اين نكات دقت كنيد:
1- گوش ها را تمييز كنيد
2- هرگز چيز نوك تيز وارد گوش نكنيد.
3- هرگز در گوش كسي داد نزنيد
4- هرگز با دست يا كتاب يا چيز ديگر به گوش كسي ضربه نزنيد.

بوييدن و چشيدن:
زبان و بيني دو اندامي هستند كه از نظر احساس، بو و مزه شبيه هم عمل مي كنند. در هر دو اندام رشته هاي عصبي وجود دارد كه نسبت به مولكول هاي مواد بو دار و مزه دار، حساس است. البته براي اينكه بوي چيزي حس شود مولكول هاي آن بايد همراه هوا به بالاي بيني برسند. براي حس كردن يك مزه خوراكي، لازم است مولكول هاي آن در آب دهان حل شوند. به همين علت، مزه غذايي كه با قاشق وارد دهان مي شود را احساس مي كنيم اما خود قاشق مزه ندارد.

لمس كردن:
پوست بدن، كارهاي متفاوتي انجام مي دهد، يكي از اين كارها، حس كردن گرمي، سردي، زبري، نرمي، فشار و درد است. پوست رشته هاي عصبي فراوان دارد كه هر كدام از آنها كار ويژه اي انجام مي دهند. پوست عضو مهمي است كه چند كار مهم ديگر را هم انجام مي دهد.

پرسش هاي بخش 10
در جاي خالي كلمات مناسب بگذاريد.

1- با استفاده از عينك مخصوص مي توان عيب هاي چشم را بر طرف كرد.
2- هر چيزي كه صدا ايجاد كند باعث لرزش هوا مي شود.
3- هماهنگي بين اندام هاي حسي ما بر عهده مخ است.
4- تشخيص ناراحتي هاي شنوايي، به كمك دستگاه شنوايي سنجي انجام مي گيرد.
5- در چشم سالم تصوير اجسام بر روي پرده حساس تشكيل مي شود.
6- پوست اندام حس لامسه است.

سؤالات تشريحي
1- فايده وجود اندام هاي حسي براي ما و جانوران ديگر چيست؟

اندام هاي حسي، آگاهي لازم را از دنياي اطراف به ما مي دهند.

2- چرا بيشتر اندام هاي حسي در سر قرار گرفته اند؟

زيرا سر كمتر از بقيه اعضا در معرض ضربه و حادثه است و علاوه بر آن استخوان هاي سر طوري قرار گرفته اند كه مي توانند اعصاب مربوط به اندام هاي حسي را محافظت كنند.

3- كار رشته هاي عصبي چيست؟

رشته هاي عصب پيام ها را دريافت مي كنند و به مخ انتقال مي دهند.

4- در تاريكي به وسيله كدام حس چيزي را كه مي خواهيم پيدا مي كنيم؟

به وسيله لمس كردن

5- نور پس از عبور از چه قسمت هايي به داخل چشم نفوذ مي كند؟

پس از عبور از قرنيه و مردمك

6- چشم نزديك بين چگونه است؟

چشم نزديك بين، دور را خوب نمي بيند و فقط نزديك را خوب مي بيند.

7- علائم نزديك بين و دور بين چگونه است؟

چشم نزديك بين چيزهاي دور را خوب نمي بيند و چشم هاي دوربين چيزهاي خوب را تشخيص نمي دهد.

8- داشتن گوش هاي سالم چه فايده اي دارد؟

گوش هاي سالم، ما را با دنيا، بهتر آشنا مي كند و به يادگيري و ايمني ما كمك مي كند.

9- لرزش هوا پس از برخورد به پرده گوش به كدام قسمت مي رسد؟

به قسمت حلزوني

10- صداهاي بسيار شديد چه آسيبي به گوش مي رسانند؟

به پرده گوش آسيب مي رسانند و ديگر صدا را به خوبي نمي شنويم.

11- قسمت خارجي گوش از چه ماده اي ساخته شده و چه حالتي دارد؟

از غضروف ساخته شده و نرم است.

12- گرمي، ‌سردي، ‌زبري،‌ نرمي، ‌فشار و درد را با كدام حس درك مي كنيم؟

با لمس كردن

13- آيا صدا از تمام مواد يكسان عبور مي كند؟

خير، صدا از بعضي مواد به خوبي عبور مي كند مثل آب و هوا و از بعضي مواد به خوبي عبور نمي كند مثل چوب و پنبه.

بخش يازدهم – انسان و محيط زيست

غذاهايي كه ما مي خوريم انرژي لازم را براي بدن ما، براي نشستن،‌ راه رفتن،‌ حركت كردن و صحبت كردن فراهم مي كنند.
غذاهاي ما به دو گروه تقسيم مي شوند:
1- غذاهاي گياهي
2- غذاهاي جانوري

يعني انرژي بدن ما از جانوران يا گياهاني كه مي خوريم تأمين مي شود. در سال هاي پيش آموختيد كه گياهان با استفاده از نور خورشيد غذاسازي مي كنند و گياه خواران از غذاي ساخته شده گياهان بهره مي گيرند و جانوران گوشتخوار نيز از گياه خواران تغذيه مي كنند. همه جانوران زنده اي كه از گياهان تغذيه مي كنند مصرف كننده ناميده مي شوند. روابط غذايي موجودات زنده را زنجيره غذايي مي نامند كه از سه حلقه تشكيل شده است :‌يک توليد كننده و حقله هاي دوم به بعد مصرف كننده.

شبكه غذايي چيست؟
در اين تصوير يك شبكه نمايش داده شده يعني شبكه اي كه در آن جانداران مختلف از نظر غذايي به يكديگر مربوطند كه به آن شبكه غذايي مي گويند. بنابراين هر يك از ما يك شبكه غذايي بزرگ هستيم. ما و همه گياهان و جانوراني كه غذاي ما را تشكيل مي دهند، اين شبكه بزرگ را به وجود مي آوريم.

محيط زيست:
هر چه در اطراف شما وجود دارد و بر زندگي شما اثر مي گذارد محيط زيست را تشكيل مي دهد. محيط زيست جانداران مختلف شبيه هم نيستند. بيشتر جانداران و گياهاني كه در مناطق مختلف كرده زمين زندگي مي كنند براي زندگي كردن در همان منطقه ساخته شده است. مثلاً جانداراني كه در جنگل مي كنند نمي توانند در بيابان زندگي كنند.

اثر انسان بر محيط زيست:
همه چيزهايي كه در طبيعت وجود دارند و انسان از آنها استفاده مي كند منابع طبيعي ناميده مي شوند. گياهان و جانوران منابع طبيعي زنده و هوا، ‌آب و خاك منابع طبيعي غير زنده هستند. مثلاً تا به حال تصور كرده ايد كه چند بار مي توان چمن را كوتاه كرد؟ چمن هميشه مي تواند بخش هاي بريده شده خود را جبران كند و به همين دليل هميشه در حال رشد است. اين منابع كه در صورت مصرف شدن خيلي زود جبران مي شوند منابع جبران شدني نام دارند. گياهان و جانوران نيز در صورت بهره برداري صحيح مي توانند جبران شوند. چون همه آنها معمولاً توليد مثل مي كنند.

جمعيت:
به مجموع افراد يك نوع از جانداران كه در جاي خاصي زندگي مي كنند جمعيت مي گويند.

تغييرات جمعيت:
در صورتي كه افراد يك جمعيت هيچ تغييري نكنند و تعداد افراد جمعيت هميشه يكسان بماند هيچ فردي نمي ميرد و هيچ نوزادي به دنيا نمي آيد. ولي همين دو عامل مرگ و مير باعث ايجاد تغيير در جمعيت مي شوند. در طبيعت جمعيت گياهان و جانوران معمولاً ثابت مي ماند چون عوامل كم كننده و زياد كننده تقريباً به طور متعادل حركت مي كنند.

جمعيت انسان:
انسان بر خلاف ساير موجودات زنده مي تواند از تأثير عوامل كاهش دهنده يا افزايش دهنده جمعيت بكاهد. اگر انسان مواد اضافي يا انرژي هايي مانند گرما و يا صدا را به محيط زيست خود وارد كند و با آنها سلامتي جانداران را به خطر بيندازد، محيط زيست را آلوده كرده است. هوا، آب، ‌خاك و مواد غذايي در معرض آلودگي قرار دارند. آبها نيز توسط ورود مواد زايد كارخانه ها،‌ كودهاي شيميايي و سموم شيميايي آلوده مي شوند. امروزه آلودگي آبگيرها، درياچه ها و تالاب ها به صورت يك مشكل اساسي براي محيط زيست در آمده است.

در محل زندگي به دليل وجود سر و صداهاي بلند كه براي گوش مضر است، آلودگي صوتي وجود دارد. شنيدن صداهاي بلند مانند صداي هواپيما و كاميون از نزديك، براي سلامتي ما مضر است.

پرسش هاي بخش 11
جملات صحيح و ناصحيح را مشخص كنيد.

1- انرژي بدن ما از گياهان و جانوراني كه مي خوريم تأمين مي شود.

درست *

نادرست

2- محيط زيست جانداران مختلف شبيه به هم است.

درست *

نادرست

3- انسان براي وارد شدن به هر يك از محيط هاي زيستي در خود تغييرات ايجاد مي كند؟

درست

نادرست*

4- ما نيز جزئي از يك شبكه بزرگ غذايي هستيم.

درست *

نادرست

5- باكتري هاي تجزيه كننده موجودات در شبكه غذايي تأثيري ندارند.

درست

نادرست *

سؤالات تشريحي
1- كدام گروه از موجودات غذايي خود را مي سازند؟

گياهان

2- توليد كننده و مصرف كننده مواد غذايي يعني چه؟

توليد كننده مواد غذايي گياهان هستند كه خودشان غذا مي سازند و مصرف كننده ها انسان و جانوران گياهخوار و گوشتخوار هستند.

3- منظور از زنجيره غذايي چيست؟

رابطه غذايي بين موجودات مصرف كننده و توليد كننده را زنجيره غذايي مي گويند.

4- در هر زنجيره غذايي چند توليد كننده و چند مصرف كننده وجود دارد؟

يك توليد كننده و چند مصرف كننده

5- منظور از محيط زيست چيست؟

هر چيز كه در اطراف ما وجود دارد و بر زندگي ما اثر مي گذارد محيط زيست ما را تشكيل مي دهد.

6- منظور از منابع طبيعي چيست؟

همه چيزهايي كه در طبيعت وجود دارند و مردم از آنها استفاده مي كنند منابع طبيعي هستند.

7- چه منابعي جبران شدني هستند؟

گياهان، جانوران، اكسيژن از منابع جبران شدني هستند.

8- جمعيت چيست؟

به مجموع افراد يك نوع از جانداران كه در جاي خاصي زندگي مي كنند جمعيت ناميده مي شوند.

9- چرا جمعيت گياهان و جانوران معمولاً ثابت مي ماند؟

زيرا عوامل كم كننده و زياد كننده جمعيت تقريباً به طور متعادل عمل مي كنند.

10- چه چيزهائي محيط زيست را آلوده مي كنند؟

مواد اضافي، خوراكي ها، دود و گرما و صداي اتومبيل ها و كارخانه ها، كودهاي شيميايي و سمي و جاري شدن فاضلاب خانه و كارخانه ها به درون آب ها باعث آلودگي آب ها و محيط زيست مي شوند.